Tekst zamieszczony obok pochodzi z książki
"Historia i kultura Żydów polskich. Słownik",
autorstwa Aliny Całej, Hanny Węgrzynek i Gabrieli Zalewskiej,
.....................................
Na terenach okupowanych przez Związek Radziecki życie p.p. zamarło. Większość przywódców o. syjon. i bundowskich została aresztowana i osadzona w więzieniach lub łagrach (np. W. Alter, H. Erlich).
Objęły ich też akcje deportacyjne. Nieskuteczne próby odbudowy samodzielności polit. podjęto po zawarciu układu Sikorski–Majski, wykorzystując utworzenie Ambasady RP w Związku Radzieckim. W styczniu 1943 powstał Związek Patriotów Polskich (ZPP), podporządkowany całkowicie władzom radz. W 1944 przy ZPP utworzono Komitet Organizacyjny Żydów Polskich w ZSRR (na jego czele stanął E. Sommerstein), który m.in. wziął udział w pertraktacjach dotyczących repatriacji, uzyskując zgodę na objęcie nią także Żydów, obywateli II Rzeczypospolitej.
W 1944 w Lublinie część przedwojennych p. żyd. wznowiła działalność. Pierwszy chęć współpracy z nowymi władzami zgłosił Bund, reaktywowany we wrześniu 1944. W Krajowej Radzie Narodowej zasiadło trzech posłów żyd.: M. Szuldenfrei, reprezentujący Bund, Sommerstein z Ichud i A. Berman, przedstawiciel Poalej Syjon-Lewicy.
W listopadzie 1944 decyzją Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego powołano w Lublinie Centralny Komitet Żydów w Polsce (CKŻP), w którego skład weszły wszystkie legalnie istniejące p. żyd. Do 1950 istniało 11 p. żyd., z czego osiem uzyskało legalizację: Bund, Poalej Syjon-Lewica, Poalej Syjon-Prawica, Ha-szomer Ha-cair, Hitachdut, He-chaluc, Mizrachi, Ichud. Żydowscy komuniści utrzymali ograniczoną odrębność organizacyjną dzięki powołaniu przy CKŻP żyd. Frakcji Polskiej Partii Robotniczej (PPR).
Nielegalnie działały natomiast Agudas Isroel, rewizjoniści (przedwojenna NOS) i Żydowskie Stronnictwo Demokratyczne (przedwojenna Jidisze Folks-Partaj).
Największe wpływy w społeczności żyd. posiadały p. syjon., a wśród nich liberalna Ichud, w 1947 licząca 8 tys. członków, podczas gdy Bund miał 1,5 tys. członków. Istnienie niezależnych p. tolerowano do 1949. Żydowska frakcja PPR utraciła organizacyjną samodzielność. Bund rozwiązał się 16 I 1949. Następnie władze komunistyczne przystąpiły do likwidacji p. syjon., wyznaczając im terminy rozwiązania (Mizrachi do 1 XII 1949, Hitachdut do 20 XII 1949, Ichud do 1 I 1950, Poalej Syjon do 1 II 1950). Partie żyd. w Polsce przestały istnieć, a większość działaczy polit. wyemigrowała z obawy przed represjami. G.Z.
..............................................................................................
Henryk Ehrlich (ur. 1882, zm. 15 maja 1942) - redaktor wydawanego w języku jidysz dziennika Fołks-Cajtung, członek rady miejskiej Warszawy i członek żydowskiej partii socjalistycznej Bund. Członek egzekutywy II Międzynarodówki.
Po wybuchu II wojny światowej Ehrlich przedostał się do strefy sowieckiej, gdzie został aresztowany w Brześciu już 4 października 1939 roku. 2 sierpnia 1940 roku został skazany na śmierć przez "trójkę" NKWD w Saratowie; 27 sierpnia wyrok został zamieniony na 10 lat łagru. We wrześniu 1941 roku na mocy układu Sikorski-Majski Ehrlich został zwolniony. Zaproponowano mu uczestnictwo w tworzonym w ZSRR Żydowskim Komitecie Antyfaszystowskim (powstałym ostatecznie w lutym 1942) , na którego czele Józef Stalin postawił Salomona Michoelsa) i który miał prowadzić - i prowadził- prosowiecką propagandę w krajach zachodnich (przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych).
Tymczasem Ehrlich miał odlecieć do Londynu razem z generałem Sikorskim (którego wizyta w Moskwie była wyznaczona na grudzień),by wejść w skład władz RP na emigracji. W grudniu 1941 Ehrlich i Wiktor Alter zostali ponownie aresztowani przez NKWD w Kujbyszewie, gdzie przebywali w ambasadzie RP. Aresztowanie wybitnych działaczy II Międzynarodówki wywołało burzę w kręgach socjalistycznych na Zachodzie i oficjalne interpelacje do władz sowieckich. Te przez cały 1942 rok zachowywały milczenie, by w lutym 1943, po zwycięstwie pod Stalingradem, ogłosić, że Ehrlich i Alter zostali oni rozstrzelani, jako "szpiedzy Hitlera."
W rzeczywistości, po kolejnym aresztowaniu Henryk Ehrlich stał się więźniem nr 42 i już 23 grudnia 1941 roku został skazany na śmierć za "zdradę" ale wyroku nie wykonano gdyż popełnił samobójstwo wieszając się na kracie okna w celi.
=======================================================================
Bund został założony 7 października 1897 roku w Wilnie. Celem tego ugrupowanie było zjednoczenie wszystkich żydowskich robotników cesarstwa rosyjskiego w jednej, socjalistycznej partii. W skład imperium rosyjskiego wchodziły wówczas tereny dzisiejszych państw takich jak Litwa, Łotwa, Białoruś, Ukraina i większość terytorium Polski.
Były to obszary, na których zamieszkiwała wówczas większość wszystkich Żydów na świecie.
Początkowo Bund dążył więc do tego, aby przyłączyć się do szerszego ruchu socjaldemokratycznego i współtworzyć demokratyczną i socjalistyczną Rosję.
Żyjący w takim państwie Żydzi mieli zostać oficjalnie uznani za naród i otrzymać status pełnoprawnej mniejszości narodowej.
W 1898 roku partia weszła w skład Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji, stając się jedną z organizacji założycielskich na I Kongresie w Mińsku w marcu 1898 roku. Do 1902 Bund był autonomiczną częścią SDPRR. Przez ten czas postrzegany był jako reprezentacja Żydów wewnątrz SDPRR, pomimo tego jednak wielu rosyjskich socjalistów o żydowskich korzeniach, zwłaszcza pochodzący spoza tzw. Strefy Osiedlenia, wstąpiło bezpośrednio do SDPRR.
Na II Kongresie SDPRR, który odbył się w Brukseli i Londynie w sierpniu 1903 roku, autonomiczna pozycja Bundu w ramach organizacji została zanegowana przez większość delegatów. W odpowiedzi przedstawiciele Bundu opuścili obrady kongresu i doszło do wyjścia tej partii z SDPRR.
Był to jeden z wielu rozłamów, jakie nastąpiły później w łonie rosyjskiego ruchu socjalistycznego. Bund formalnie ponownie połączył się z SDRPP, kiedy to wszystkie frakcje zjednoczyły się na IV Kongresie w Sztokholmie, który odbył się w kwietniu 1906 roku. Pomimo tego partia zachowała pewną niezależność.
Bund generalnie opowiadał się za linią programową mienszewickiej frakcji, przewodzonej przez Juliusza Martowa, a przeciwko frakcji bolszewickiej Włodzimierza Lenina
Bundowcy tworzyli organizacje walczące z pogromami oraz urzędowym antysemityzmem czarnej sotni. Okres największej popularności partii to czas rewolucji w 1905 roku, Bund szczególnie aktywnie działał w dzisiejszych miastach białoruskich. Później nastąpił silny kryzys w szeregach organizacji, spowodowany znacznym spadkiem liczby członków, wywołanym przez emigrację Żydów z terenów cesarstwa rosyjskiego.
W 1910 roku powstała młodzieżowa organizacja partii, Cukunft (Przyszłość).
W 1915 Bund podzielił się na dwie samodzielne partie: rosyjską i polską. Rosyjski Bund poparł zdecydowanie rewolucję lutową w 1917 roku, podobnie jak inne socjalistyczne partie rosyjskie. Nie wsparł jednak rewolucji październikowej, podczas której bolszewicy doszli do władzy.
Podobnie jak mienszewicy i inne nie-bolszewickie ugrupowania, Bund wzywał do zebrania Konstytuanty. Czołowym ówczesnym działaczem bundowskim w Piotrogrodzie był Michaił Liber, który został później aresztowany na rozkaz Lenina. Wojna domowa w Rosji oraz zwiększający się antysemityzm owocujący kolejnymi pogromami urządzanymi przez nacjonalistów i "Białych", sprawiły iż Bund zmuszony był uznać rząd radziecki. Wielu członków partii walczyło w szeregach Armii Czerwonej.
Efektem tego był rozłam, kiedy to lewe skrzydło Bundu przyłączyło się do bolszewików (później podobnie postąpiło centrum partii pod przywództwem Mojsze Rafesa).
W 1922 roku rosyjski Bund zakończył swą działalność jako niezależne ugrupowanie. Wielu byłych bundystów stało się ofiarami stalinowskich czystek w latach 30.
Bund w Polsce
Tuż przed odzyskaniem przez Polskę niepodległości, Bund zorganizował na jej terenie dwie nielegalne konferencje partyjne: w 1917 i 1918 roku. Partia wzięła także udział w pierwszych wyborach parlamentarnych w 1919 roku.
W 1920 miała miejsce kolejna konferencja krajowa, podczas której doszło do zjednoczenia z Żydowską Partią Socjal-Demokratyczną.
W tym czasie w łonie organizacji zaczęły rysować się silne podziały ideologiczne. Przedmiotem sporu był stosunek żydostwa do takich kwestii jak np. dyktatura proletariatu, demokracja parlamentarna, II Międzynarodówka. Z tego powodu na początku lat 20. oderwała się od partii tzw. grupa kombundowska, która następnie wstąpiła w szeregi Komunistycznej Partii Polski. Pomimo tego spory programowe miały miejsce także później, w latach 30.
Bund należał do Paryskiego Biura Rewolucyjnych Socjalistycznych Partii, jednak w czerwcu 1930 roku, na zjeździe partyjnym w Łodzi zadecydowano, iż przystąpi on do II Międzynarodówki Socjalistycznej.
14 lutego to data uchwalenie rezolucji ideowej, będącej programem partii. "Bund uznawał się w niej za socjalistyczną partię żydowskiej klasy robotniczej i organiczną część ruchu socjalistycznego w Polsce i na świecie. Krytykowano Związek Radziecki i politykę komunistów, równocześnie wzywając do współpracy z nimi. Bund uznawał, że narodowe i społeczne wyzwolenie mas żydowskich nastąpi wraz z upadkiem kapitalizmu. Syjonizm postrzegano jako utopię, zaś w środowiskach ortodoksyjnych widziano przeszkodę w drodze do postępu. Żądano zniesienia wszelkich ograniczeń wobec ludności żydowskiej, domagając się jej pełnego równouprawnienia, a także swobodnego rozwoju świeckiej kultury żydowskiej."[1]
W tym czasie wpływy Bunud w Polsce środkowej i południowo-wschodniej były bardzo znaczne. Partia posiadała własną sieć organizacji kulturowych i społecznych, skupiających m.in. kobiety, osoby uprawiające sport, dzieci. Istniały także bundowskie żydowskie związki zawodowe i partyjne spółdzielnie.
Najbardziej znanymi członkami Bundu w okresie międzywojennym byli m.in. Wiktor Alter, Henryk Ehrlich, Maurycy Orzech i Szmul Zygelbojm. Twórcą hymnu Bundu - pieśni Di Szwue ("Przysięga") był Szymon Anski.
Struktura
Organizacja partyjna opierała się na grupach miejscowych, będących najmniejszymi komórkami organizacyjnymi. Każda grupa miejscowa miała swój komitet partyjny. Najwyższą władzą Bundu był Zjazd Partyjny. Wybierał on Centralny Komitet oraz Radę Partyjną (organ doradczy). W skład Centralnego Komitetu wchodzili delegacie desygnowani przez większe organizacje lokalne partii.
W 1929 roku zmieniono wewnętrzną organizację partii. Radę Partyjną zastąpiła Rada Naczelna. Powoływana ona była przez Zjazd Partyjny. Rada wybierała spośród zasiadających w niej osób, członków Centralnego Komitetu. Przyjęcie uchwały partyjnej wymagało zatwierdzenie jej przez Plenum.
II wojna światowa
Marek Edelman (ur. 1922) - przedwojenny członek Bundu, uczestnik powstania w gettcie warszawskim, późniejszy członek opozycji antykomunistycznej i poseł.
Bundowcy podczas II wojny światowej aktywnie organizowali żydowski ruch oporu (np. w powstaniu w gettcie warszawskim, walczyli tam m.in. bundowcy Abrasza Blum i Marek Edelman). Jednakże Bund nie wszedł w skład Bloku Antyfaszystowskiego oraz Żydowskiego Komitetu Narodowego, prowadząc jedynie współpracę z ŻKN poprzez organa Żydowskiej Komisji Koordynacyjnej. Bund utworzył kilka oddziałów w ramach Żydowskiej Organizacji Bojowej, działającej na terenie getta warszawskiego. Leon Feiner reprezentował partię w prezydium Żegoty.
W Polskiej Radzie Narodowej pełniącej funkcje emigracyjnego parlamentu, przedstawicielem Bundu był Szmul Zygelbojm, który po upadku powstania w getcie warszawskim, popełnił samobójstwo przez samospalenie w proteście przeciw bezczynności aliantów wobec ludobójstwa Żydów. Pozostali przedwojenni liderzy Bundu, zginęli zamordowani przez Niemców (Maurycy Orzech), oraz NKWD (Wiktor Alter i Henryk Ehrlich).
Holocaust zdziesiątkował Bund, który jednak niemal od razu po wojnie aktywnie wznowił legalną i jawną działalność. I konferencja partyjna odbyła się już w listopadzie 1944 roku. Bund wziął udział w wyborach parlamentarnych w 1947 roku, tworząc wspólną listę z PPS, co zaowocowało wejściem do parlamentu jednego przedstawiciela Bundu.
W ramach uczestnictwa w Centralnym Komitecie Żydów Polskich (CKŻP), Bund stanowił przeciwwagę dla ugrupowań syjonistycznych. Zamiast emigracji do Palestyny, propagował odbudowę społeczności żydowskiej w Polsce. Jednak doświadczenia wojenne spowodowały spadek popularności tego programu - partia liczyła w 1947 roku tylko ok. 1,5 tys. członków.
Pomimo tego osłabienia, Bund nadal prowadził działalność społeczną i kulturalną. Zakładał domy dziecka, kluby, biblioteki, kuchnie ludowe, szkoły, czytelnie, bursy, spółdzielnie itd. Kontynuował także sięgającą swymi korzeniami okresu międzywojennego, współpracę z PPS.
Pomoc materialną otrzymywał od funkcjonujących za granicą, zwłaszcza w USA i Francji, organizacji bundowskich. Jednak PPR dążyła do osłabienia wpływów Bundu, rozbicia go i wchłonięcia jego członków. Popierała ona wewnętrzną frakcję w łonie Bundu, opowiadającą się za połączeniem z komunistami. Efektem tego było wstąpienie części Bundu do PPR w 1948 roku. W wyniku tego powstała tzw. Frakcja PZPR przy CKŻP. Ci, którzy nie zgodzili się na takie posunięcia, zostali zmuszeni do migracji, lub wyjechali dobrowolnie (głównie do Francji). W tym czasie czołowymi działaczami partyjnymi Bundu byli m.in. Salo Fiszgrund, Szloma Herszenhorn, Ignacy Falk, Gerszon Fogiel.
Zakończenie historii Bundu w Polsce to styczeń 1949 roku. Wówczas to Nadzwyczajny Zjazd partii, zdominowanej już w przeważającym stopniu przez komunistów, opowiedział się za rozwiązaniem partii i złożył samokrytykę swojej poprzedniej działalności. Wezwał także swoich członków do wstępowania do PZPR.
Bund dziś אַלגעמײַנער ײדישער אַרבעטער בונד אין ליטע פוילין און רוסלאַנד
Bund przetrwał obecnie jako niewielki ruch polityczny, działający w żydowskich wspólnotach głównie w USA, gdzie m.in. organizuje od lat 50. XX wieku obozy letnie nazywane Camp Hemshekh. Organizacje bundowskie działają także w Kanadzie i Australii. W Wielkiej Brytanii Żydowska Grupa Socjalistyczna twierdzi, iż kontynuuje działalność Bundu. Pozostałości oryginalnego Bundu afiliowane są w większości przy Międzynarodówce Socjalistycznej.
W 1997 roku obchodzona była setna rocznica powstania Bundu. Uroczystości odbyły się w Nowym Jorku, Londynie, Warszawie i Brukseli.
